Ο Λουί Αλτουσέρ και ο αστάθμητος υλισμός της συνάντησης

του Πρόδρομου Αβακουμίδη

   

    Ο Γάλλος μαρξιστής φιλόσοφος  Λουί Αλτουσέρ (1918-1990) υπήρξε μέλος του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος και καθηγητής φιλοσοφίας στην  Εκόλ Νορμάλ (Ecole Normale). Μαθητές του, μεταξύ άλλων έχουν υπάρξει  ο Μισέλ Φουκώ,  ο Ζακ Ντεριντά, ο Αλαίν Μπαντιού, ο Ετιέν Μπαλιμπάρ, ο Ζακ Ρανσιέρ κ.α. Σε όλη του τη θεωρητική και πολιτική  διαδρομή αναμετρήθηκε, μεταξύ άλλων, με τα ερωτήματα των σχέσεων του μαρξισμού με τη φιλοσοφία και την επιστήμη, την πολιτική πρακτική, τη φύση και τη λειτουργία της ιδεολογίας, την ψυχανάλυση, τη φιλοσοφία της επιστήμης και τη φιλοσοφία της ιστορίας. Κεντρικές έννοιες της θεωρητικής του παραγωγής είναι αυτές του «επικαθορισμού», της «δομικής αιτιότητας», της «ιδεολογίας», των «ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους, της «προβληματικής», της «συμπτωματικής ανάγνωσης»  και του «υλισμού της συνάντησης».

     Το 1965 δημοσιεύονται στη Γαλλία δύο από τα πιο διάσημα έργα του: Για τον Μαρξ και ο συλλογικός τόμος Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο (μαζί με τους Ετιέν Μπαλιμπάρ, Ζακ Ρανσιέρ, Πιερ Μασερέ και Ροζέ Εσταμπλέ). Όπως σημειώνει ο Ετιέν Μπαλιμπάρ στο άρθρο του «Λουί Αλτουσέρ: Μία βιογραφική σημείωση»(περιοδικό ΘΕΣΕΙΣ, τχ. 35): «Τα έργα αυτά θα μεταφραστούν σε ολόκληρο τον κόσμο, θα αμφισβητηθούν έντονα αλλά και θα χαιρετιστούν ως “νέο ξεκίνημα του μαρξισμού” (κυρίως στη Λατινική Αμερική). Οξύνουν μέσα στο Κομμουνιστικό Κόμμα την πολεμική που είχε ήδη προκληθεί με το άρθρο του 1961 “Για το νεαρό Μαρξ”, το οποίο υποστήριζε αφενός την ύπαρξη μιας “επιστημολογικής τομής” στο έργο του Μαρξ και αφετέρου  – σε μια εποχή κριτικής για τη “λατρεία του προσώπου του Στάλιν” την ασυμβατότητα του ιστορικού υλισμού με το “θεωρητικό ανθρωπισμό”».

    Ο Αλτουσέρ σε αυτά τα κείμενα  συναρθρώνει το θεωρητικό στόχο ανανέωσης του (δυτικού) μαρξισμού, προτάσσοντας μία νέα ανάγνωση του Μαρξ, με ένα πρακτικό-πολιτικό, πάντα μέσα από τις γραμμές του Κομουνιστικού Κόμματος,  ο οποίος ήταν η αντιπαράθεση με τις δύο κυρίαρχες τότε τάσεις στο εσωτερικό του: τον οικονομισμό και τον ανθρωπισμό. Το 1977 η απαλοιφή του όρου «δικτατορία του προλεταριάτου» από τις προγραμματικές αρχές του ΓΚΚ, σφραγίζει τη «δεξιά στροφή» του  Κόμματος και ταυτόχρονα σηματοδοτεί την πολιτική και θεωρητική ήττα του αγώνα που διεξήγαγε ο ίδιος στο εσωτερικό του.

     Είναι επίσης γνωστό πως ο Αλτουσέρ ταλαιπωρούνταν από σοβαρά προβλήματα ψυχικής υγείας και ανά διαστήματα νοσηλευόταν σε νοσοκομεία και ψυχιατρικά ιδρύματα. Μία από τις αιτίες αυτών των προβλημάτων υπήρξε ο 5ετής εγκλεισμός του σε στρατόπεδο αιχμαλώτων στη Γερμανία. Το 1980 και εν μέσω μίας σοβαρής κρίσης κατάθλιψης  στραγγαλίζει την επί 30 χρόνια σύντροφό του Ελέν. Εισάγεται πάλι σε νοσοκομείο και μέσω ψυχιατρικής πραγματογνωμοσύνης κρίνεται το ακαταλόγιστο της πράξης του. Το 1982 και μετά από τρία χρόνια εγκλεισμού, γενικής απαξίωσης και λήθης προς το πρόσωπό του, αρχίζει να ξαναγράφει. Το ενδιαφέρον του εστιάζεται τώρα στην πολιτική συγκυρία και σε αυτό που θα ονομάσει  «υλισμό της συνάντησης».

    Το Μάρτιο του 2018 οι εκδόσεις Εκτός Γραμμής  κυκλοφόρησαν στα ελληνικά τον τόμο με τίτλο Το υπόγειο ρεύμα του υλισμού της συνάντησης, σε εξαιρετική μετάφραση του Τάσου Μπέντζελου. Πρόκειται για συλλογή από τέσσερα κείμενα του Γάλλου φιλοσόφου, το μεγαλύτερο και διασημότερο εκ των οποίων είναι το ομώνυμο. Ο τόμος συμπληρώνεται από τα κείμενα Σπινόζα, Μακιαβέλλι και Πορτρέτο του υλιστή φιλοσόφου.  Ποιο είναι όμως αυτό το Υπόγειο ρεύμα του υλισμού της συνάντησης, και γιατί αξιώνει το  ενδιαφέρον μας σήμερα; Επίσης, ποια είναι τα βασικά του θεωρητικά και πρακτικοπολιτικά διακυβεύματα, αν αυτά υπάρχουν;

    Ο Αλτουσέρ ήδη από τις πρώτες γραμμές του κειμένου αποκαλύπτει τη βασική του θέση, περί της ύπαρξης «μιας υλιστική παράδοσης σχεδόν ολοκληρωτικά παραγνωρισμένης στην ιστορία της φιλοσοφίας· του υλισμού[…] της παρέκκλισης, της συνάντησης και του δεσίματος». (σελ. 32). Η γενέθλια στιγμή αυτής της υλιστικής παράδοσης εντοπίζεται  στις αντιλήψεις του Επίκουρου για τη δημιουργία του, και πιο συγκεκριμένα στη μεταφορά που αποδίδεται στον Επίκουρο( από τον Ρωμαίο επικούρειο  Λουκρήτιο) για τη δημιουργία του κόσμου, στην οποία πρωταγωνιστές είναι τα άπειρα άτομα που πέφτουν παράλληλα στο κενό. Κάποια στιγμή, χωρίς να υπάρχει κάποιος λόγος ή αιτία, και ασφαλώς μη προβλέψιμα, κάποια απειροελάχιστη παρέκκλιση συμβαίνει  και κάποιο άτομο εκτρέπεται της κάθετης πορείας του στο κενό και συγκρούεται με γειτονικά άτομα. Από αυτή την αρχική «καραμπόλα», προκύπτει μία άπειρη ακολουθία επόμενων συναντήσεων και από αυτές τις συναντήσεις γεννιέται ένας κόσμος(ένα κράτος, ένας άνθρωπος, ένα ζώο, ένας ηγεμόνας κ.λπ.).  Όμως αναγκαία προϋπόθεση για τη γένεση μιας δομής ή ενός κόσμου είναι αυτή η συνάντηση να διαρκέσει, να μην είναι μία «σύντομη συνάντηση».

    Η μεταφορική εικόνα  της «παράλληλης βροχής των ατόμων στο κενό» είναι προφανές ότι  δεν αποτελεί πραγματολογικό ή ιστορικό στοιχείο, αλλά έναν «κοσμογονικό μύθο», ο οποίος εισάγεται για να προκρίνει την αστάθμητη δημιουργία του φυσικού αλλά και του ανθρώπινου κόσμου, σε αντιπαράθεση με όλες εκείνες τις (ιδεαλιστικές) φιλοσοφίες της ουσίας , της απαρχής και της οντολογικής πρωτοκαθεδρίας του Λόγου έναντι του κενού , του μη λόγου και του αστάθμητου. Με απλά λόγια το κενό, η παρέκκλιση  και οι συνακόλουθες  αστάθμητες συναντήσεις των στοιχειωδών και μη περαιτέρω αναγώγιμων  μορφών της ζωής ή της ύλης (τα «ά-τομα»), τα οποία πριν την συνάντηση δεν έχουν συγκεκριμένη δομή και χαρακτηριστικά, αλλά η τάξη τους είναι «φαντασματική», αποτελούν τις αναγκαίες προϋποθέσεις για να υπάρξει οποιαδήποτε φυσική η κοινωνική δομή. Μία ακόμη συνέπεια των παραπάνω θέσεων είναι πως η  ενδεχομενικότητα εν γένει προηγείται της αναγκαιότητας (άρα και της δημιουργίας νόμων φυσικών ή κοινωνικών), η οποία έπεται.

    Ο Αλτουσέρ επισημαίνει εξαρχής  πως αυτή η « απωθημένη φιλοσοφική παράδοση», όποτε κατάφερε να έλθει στην επιφάνεια, προκειμένου να εξουδετερωθεί πολιτικά, ερμηνεύτηκε στην κατεύθυνση ενός ιδεαλισμού της ελευθερίας. Τα άτομα του Επίκουρου, τα οποία πέφτουν παράλληλα στο κενό, συναντώνται για να «αναγνωριστεί εντός της παρέκκλισης, η ύπαρξη της ανθρώπινης ελευθερίας ακόμα και μέσα στον κόσμο της αναγκαιότητας» (σελ.32).

   Με αφετηρία τον Επίκουρο, προσπαθεί να ανασυστήσει αυτή την υλιστική παράδοση εντοπίζοντας τους βασικούς εκφραστές της στους Μακιαβέλι, Σπινόζα, Χομπς, Ρουσσώ, Ντελέζ, Ντεριντά, Χάιντεγγερ και εν τέλει στον Μαρξ. Οι βασικές προκείμενες αυτού του αστάθμητου  υλισμού της συνάντησης, συνοψίζονται στις εξής τρεις αρχές: 1) Αναγκαία προϋπόθεση για την ύπαρξη ενός όντος (σώμα, ζώο, άνθρωπος, κράτος ή ηγεμόνας) είναι η πραγματοποίηση μίας συνάντησης σε προηγούμενο χρόνο.  2) Συναντήσεις δεν λαμβάνουν χώρα παρά μόνο ανάμεσα σε  -τουλάχιστον δύο- σειρές όντων που αυτά τα ίδια συνιστούν αποτελέσματα διαφόρων αιτιακών ακολουθιών. 3) Κάθε συνάντηση είναι αστάθμητη όχι μόνο ως προς τις καταβολές της, αλλά και ως προς τις επιπτώσεις της.   

    Σε ό, τι αφορά τέλος την ύπαρξη, έστω και ασυνείδητα, στο ώριμο έργο του Μαρξ στοιχείων από αυτό το υπόγειο ρεύμα του υλισμού της συνάντησης, αυτά εντοπίζονται στο Κεφάλαιο και σχετίζονται με την έννοια του «τρόπου παραγωγής». Ο Αλτουσέρ εντοπίζει μία «ένταση» που διαπερνά τις αναπτύξεις του Μαρξ σχετικά με αυτή την κομβική έννοια. Από τη μια στα κεφάλαια για την εργάσιμη ημέρα και την πρωταρχική συσσώρευση ο Μαρξ επιχειρηματολογεί πως ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής προέκυψε μέσα από τη συνάντηση του «ανθρώπου των σκούδων»  με  τον προλετάριο που στερείται τα πάντα εκτός από την εργασιακή του δύναμη, ενώ σε άλλα χωρία το προλεταριάτο  θα θεωρηθεί ως τελεολογικό προϊόν της μεγάλης βιομηχανίας και γενικότερα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής.

    Εν κατακλείδι, ως απάντηση στα ερωτήματα που τέθηκαν παραπάνω θα μπορούσαμε να πούμε πως ο αστάθμητος υλισμός της συνάντησης μας προσφέρει, έστω και αδρά, στοιχεία για μια υλιστική σύλληψη της ιστορίας και της κοινωνίας απαλλαγμένης από κάθε τελεολογία, ακόμα και εάν αυτή παρουσιάζεται ως υλιστική. Η ιστορία ( άρα και η ταξική πάλη) και το νόημά της παραμένουν ανοικτά και δεν έχουν «τελειώσει» ούτε με την έννοια ενός υπερβατικού σκοπού ούτε με την έννοια των σιδερένιων νόμων του ορθόδοξου μαρξισμού που προδιαγράφουν την κατάρρευση του καπιταλισμού κάποια στιγμή στο μέλλον ως απόρροια των εσωτερικών του αντιφάσεων. Το τι θα συμβεί εξαρτάται πάντα από τον κοινωνικό ανταγωνισμό εντός της συγκυρίας και από την πολιτική πρακτική των υποτελών τάξεων.